در واقع شما با واکسن‌های بعد از زایمان و مسلح کردن خود در برابر بیماری‌های عفونی از کودک خود نیز در برابر این بیماری‌ها محافظت می‌کنید. این مراقبت شامل تزریق واکسن قبل و حین بارداری و همچنین انجام واکسیناسیون پس از زایمان برای مادر و تمام افرادی است که می‌خواهند با نوزاد تازه متولد شده در ارتباط باشند.
در ادامه این مطلب ، به نکاتی پیرامون واکسیناسیون در بارداری می‌پردازیم و ضرورت تزریق واکسن‌های بعد از زایمان را توضیح خواهیم داد.
شاید در انتظار و شادی متولد شدن نوزاد تازه، اهمیت واکسن‌های بعد از زایمان را فراموش کنید. واکسن‌ها بخشی جدایی‌ناپذیر از روال بهداشتی‌ای هستند که هر پدر، مادر، پدربزرگ، مادربزرگ و مراقب کودک باید قبل از ملاقات با نوزاد تازه متولد شده، آن را طی کند. در مورد والدین جدید ضروری است که برای حفظ سطح ایمنی فرزندشان واکسینه شوند، زیرا او برای شروع دوزهای واکسیناسیون خود بسیار جوان است.
باید با پزشک خود در مورد لیستی از واکسن‌هایی که شما و شریک زندگی‌تان به آن نیاز دارید صحبت کنید. تزریق واکسن‌های بعد از زایمان، به سابقه پزشکی و روند واکسیناسیون در بارداری شما وابسته است. اکثر این واکسن‌ها در مطب و کلینیک‌های پزشکی در دسترس هستند و توسط پرستاران آموزش‌دیده تزریق می‌شوند.
چرا والدین و نزدیکان نوزاد باید واکسینه شوند؟
نوزادان تازه متولد شده برای واکسینه شدن در برابر برخی بیماری‌ها بسیار جوان هستند. به عنوان یک مادر، شما اولین خط دفاعی برای نوزاد تازه متولد شده خود هستید، بنابراین ایمنی شما نقشی حیاتی در حفاظت از سلامت کودک‌تان ایفا می‌کند.
همچنین ایمنی ایجاد شده توسط واکسن‌هایی که در دوران بارداری و پس از زایمان دریافت می‌کنید، می‌تواند به جنین و نوزاد تازه متولدشده انتقال یابد.
از طرفی دیگر، همه مراقبان اولیه کودک نیز باید حداقل دو هفته قبل از اینکه آماده وقت گذراندن با نوزاد شوند، خود را با واکسن‌های سالانه آنفولانزا واکسینه کنند. واکسن‌های آنفولانزا و سیاه سرفه رایج‌ترین واکسن‌هایی هستند که برای والدین جدید و دیگر نزدیکان پیشنهاد می‌شوند.
گفته می‌شود که زنان باردار باید واکسن آنفولانزا را در اوایل بارداری خود دریافت کنند تا دچار عوارض ناخواسته آن در طول این دوره نشوند. آنتی‌بادی‌هایی که واکسن آنفولانزا در بدن مادر تولید می‌کند، در بدن نوزاد تازه متولد شده نیز گردش خواهد کرد.
بنابراین تزریق واکسن به مادر حین بارداری از نوزاد در اوایل زندگی‌اش محافظت می‌کند. انجام این کار بسیار موثر است، زیرا هیچ واکسن آنفولانزایی برای نوزادان تازه متولد شده قبل از رسیدن به شش ماهگی در دسترس نیست.
واکسیناسیون مادر و به طور خاص واکسن‌های بعد از زایمان چگونه باعث حفاظت از نوزاد می‌شود؟
اگر دچار آنفولانزا شوید، احتمالا برای چند روز احساس ناخوشی خواهید کرد. اما اگر در زمانی که باردار هستید به آنفولانزا دچار شوید، ممکن است شدت بیماری به حدی باشد که نیاز باشد در بیمارستان بستری شوید. این اتفاق می‌تواند برای نوزاد خطرناک بوده و باعث زایمان زودرس یا به دنیا آوردن نوزادی کوچک‌تر از حد طبیعی شود.
همچنین شما با واکسینه کردن خود قبل، حین و حتی تزریق واکسن‌های بعد از زایمان از کودک خود در برابر میکروب‌ها و ویروس‌های شایع محافظت می‌کنید. بدن مادران هنگام ایمن‌سازی، آنتی‌بادی‌هایی تولید می‌کند که می‌تواند آن‌ها را توسط سیستم پمپاژ جفت، به جنین انتقال دهد.
همچنین انتقال این آنتی‌بادی‌های از طریق شیر مادر نیز باعث بالا رفتن ایمنی در بدن نوزاد می‌شود. بنابراین کودک با همان آنتی‌بادی‌های موجود در بدن مادر، در برابر بیماری‌های عفونی مرتبط با آن‌ها واکسینه می‌شود. در ادامه با واکسن‌های بعد از زایمان، حین و پیش از بارداری که مادران آینده به آن‌ها نیاز دارند و زمان مناسب برای دریافت‌شان آشنا می‌شویم.
نکاتی پیرامون بایدها و نبایدهای واکسیناسیون در بارداری
به طور کلی واکسن‌هایی که حاوی ویروس‌های کشته شده (غیرفعال) هستند را می‌توان در دوران بارداری تزریق کرد. از طرفی دیگر، دریافت انواع واکسن‌هایی که حاوی ویروس‌های زنده (ضعیف‌شده) هستند، برای زنان باردار توصیه نمی‌شوند.
در ادامه به معرفی انواع واکسن‌ها، ضرورت تزریق و زمان مناسب برای دریافت آن‌ها می‌پردازیم.
این واکسن از افراد در برابر سیاه سرفه، دیفتری و کزاز محافظت می‌کند. گفته می‌شود این واکسن باید بین هفته‌های ۲۷ تا ۳۶ بارداری تزریق شود.
چرا به Tdap نیاز دارید؟
کزاز (تتانوس) که معمولا به عنوان قفل فک نیز شناخته می‌شود، دیفتری که بر دستگاه تنفسی ما تاثیر می‌گذارد و پرتوزیس (پرتوسیس) که به سیاه سرفه معروف است، عفونت‌های باکتریایی خطرناکی هستند و نیاز به پیشگیری دارند. به طور مثال باکتری کزاز سمی تولید می‌کند که می‌تواند باعث اسپاسم عضلانی حاد تا حد بسیار خطرناک شود و باید در برابر آن واکسینه شد.
از طرفی دیگر، محافظتی که در برابر این بیماری‌ها از طریق واکسیناسیون دریافت می‌کنید به مرور زمان از بین می‌رود. دوز تقویت‌کننده این واکسن (Td) باید هر 10 سال یک بار تکرار شود، در حالی که Tdap فقط یک بار تزریق می‌شود. نوزادان تازه متولد شده در شش ماهه اول زندگی خود، به شکلی باورنکردنی در برابر این بیماری‌ها آسیب‌پذیر هستند، زیرا توانایی لازم برای واکسینه شدن را ندارند.
بنابراین واکسن‌های Tdap برای والدین جدید بسیار مهم است، زیرا آن‌ها مراقبان اصلی نوزاد به شمار می‌روند. همچنین بیشتر نوزادان، سیاه سرفه را معمولا از نزدیکان خود می‌گیرند. بنابراین دریافت واکسن سیاه سرفه برای دیگر نزدیکان به دلیل ایجاد ایمنی کوتاه مدت برای نوزادان در فاصله زمانی تولد آن‌ها تا تاریخ شروع واکسیناسیون ضروری است.
اگر کمتر از 20 هفته از بارداری شما می‌گذرد، باید فعلا دریافت این واکسن را نادیده بگیرید. Tdap یا Td را می‌توان در زمانی که بارداری شما در مرحله پیشرفته است یا حتی پس از تولد نوزاد دریافت کرد
اگر صرع دارید یا به سندرم گیلن باره (نوعی اختلال نادر که در آن سیستم ایمنی بدن به اشتباه به اعصاب بدن حمله می‌کند) مبتلا هستید. در صورتی که از هرگونه اختلال عصبی رنج می‌برید از تزریق این واکسن خودداری کنید
واکسن هپاتیت ب
این واکسن از شما و فرزندتان در برابر بیماری کشنده هپاتیت ب محافظت می‌کند.
چرا به واکسن هپاتیت B نیاز دارید؟
جالب است بدانید که اکثر افراد مبتلا به هپاتیت ب امکان دارد از ابتلای خود به این بیماری مطلع نباشند. هپاتیت ب تهدیدکننده زندگی است و می‌تواند باعث سرطان و بیماری‌های کبدی در نوزادان از همان بدو تولد شود. خطر انتقال عفونت به نوزادانی که از مادر آلوده به هپاتیت ب به دنیا می‌آیند بسیار بالا است.
اگر شدیدا به مخمر حساسیت دارید، نباید واکسن هپاتیت ب را دریافت کنید
واکسن MMR
این واکسن از شما در برابر ویروس‌های اوریون، سرخک و سرخجه محافظت می‌کند.
چرا به MMR نیاز دارید؟
سرخک یک ویروس بسیار مسری است که به سرعت میان افرادی که علیه آن واکسینه نشده‌اند پخش می‌شود. نوزادان در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به سرخک هستند، زیرا نمی‌توانند واکسن آن را دریافت کنند. هر سه ویروس می‌توانند در صورت ابتلای مادر در زمان بارداری، باعث ناتوانی‌های مادرزادی در نوزادان شوند.
موارد منع تزریق
اگر باردار هستید از تزریق این واکسن خودداری کنید زیرا MMR حامل ویروس زنده است
اگر در حال برنامه‌ریزی برای بارداری هستید
افراد مسن احتمالا در گذشته در معرض این ویروس قرار گرفته‌اند و می‌توانند از واکسیناسیون خودداری کنند. آزمایش خون می‌تواند ایمنی این افراد را تایید یا رد کند
اگر به ژلاتین یا آنتی‌بیوتیک نئومایسین حساسیت دارید از تزریق این واکسن خودداری کنید
اگر سرطان دارید یا از HIV/AIDS رنج می‌برید نباید این واکسن را دریافت کنید
اگر قبلا دو دوز واکسن MMR گرفته‌اید، می‌توانید از دریافت این واکسن صرف‌نظر کنید. همچنین اگر یک دوز از واکسن MMR و سرخک را دریافت کرده باشید، می‌توان تزریق آن را نادیده گرفت. با پزشک خود در مورد این موضوع صحبت کنید
توجه: برخی از واکسن‌ها مانند واکسن سرخک، اوریون، سرخجه (MMR) باید یک ماه یا بیشتر، قبل از بارداری تزریق شوند و از واکسن‌های بعد از زایمان نیستند. این در شرایطی است که فرد باردار در کودکی واکسن را دریافت نکرده باشد.
واکسن آنفولانزا
چرا به واکسن آنفولانزا نیاز دارید؟
سالانه تعدادی از مردم بر اثر آنفولانزا جان خود را از دست می‌دهند. نوزادان به ویژه در برابر این ویروس خطرناک آسیب‌پذیرتر هستند، زیرا فقط پس از شش ماهگی می‌توانند آن را دریافت کنند.
موارد منع تزریق
اگر از حساسیت به تخم‌مرغ رنج می‌برید از تزریق واکسن آنفولانزا خودداری کنید
اگر باردار هستید، باید از دریافت نوع زنده (ضعیف‌شده) واکسن آنفولانزا در زمان بارداری اجتناب کنید، زیرا حاوی ویروس زنده به شکل ضعیف‌شده است
کسانی که از سندرم گیلن باره رنج می‌برند باید از واکسن آنفولانزا اجتناب کنند
واکسن آبله‌مرغان (واریسلا)
آبله‌مرغان می‌تواند عوارض متعددی مانند ذات‌الریه و عفونت‌های شدید استخوان، خون، مغز و پوست ایجاد کند. هرکسی که تا به حال آبله‌مرغان نگرفته باشد و واکسن آن را دریافت نکرده باشد، ممکن است به این ویروس مبتلا شود. این بیماری بسیار مسری بوده و می‌تواند از شما به کودک‌تان منتقل شود.
موارد منع تزریق
اگر باردار هستید از تزریق واکسن واریسلا خودداری کنید، زیرا واکسن حامل ویروس زنده است
اگر در حال برنامه‌ریزی برای بارداری هستید
اگر به ژلاتین یا آنتی‌بیوتیک نئومایسین حساسیت دارید، از تزریق این واکسن صرف‌نظر کنید
اگر سیستم ایمنی شما به دلیل سرطان به خطر افتاده یا اگر اچ آی وی (HIV) یا ایدز دارید
واکسن پلی ساکارید پنوموکوک (PPSV)
این واکسن در برابر ذات‌الریه موثر است.
چرا به PPSV نیاز دارید؟
باکتری پنوموکوک به عنوان عامل پنومونی، مننژیت و سایر عفونت‌های خون شناخته شده است. نوزادان به دلیل ایمنی پایین در برابر این عفونت‌های باکتریایی آسیب‌پذیرتر هستند.
موارد منع تزریق
اگر کمتر از ۶۴ سال سن دارید و از سطح سلامت خوبی برخوردار هستید، می‌توانید تزریق این واکسن را نادیده بگیرید
کدام واکسن‌ها را می‌توانید حین بارداری دریافت کنید؟
دو واکسن را به طور معمول در دوران بارداری توصیه می‌کنند. دریافت واکسن آنفولانزا و واکسن Tdap در دوران بارداری می‌تواند از شما در برابر عفونت‌های احتمالی محافظت کند. آنتی‌بادی‌های منتقل شده از مادر به جنین نیز می‌توانند ایمنی لازم برای کودک شما را در فاصله تولد تا دریافت واکسن، تامین کنند. این موضوع بسیار مهم است، زیرا آنفولانزا و سیاه سرفه می‌توانند به ویژه برای نوزادان خطرناک باشند.
همچنین در صورتی که در معرض خطر ابتلا به سایر عفونت‌ها باشید، ممکن است پزشک شما تزریق واکسن‌های دیگری مانند واکسن هپاتیت ب، هپاتیت آ یا بعضی از واکسن‌های مسافرتی را در دوران بارداری توصیه کند.
واکسن آنفولانزا
تزریق واکسن آنفولانزای غیرفعال را در فصل شیوع این بیماری به مادران باردار توصیه می‌کنند. این نوع واکسن آنفولانزا از یک ویروس غیرفعال ساخته شده است، بنابراین هم برای مادر و هم برای کودک بی‌خطر است.
توجه: از مصرف واکسن اسپری بینی آنفولانزا که از یک ویروس زنده ساخته شده است، خودداری کنید.
واکسن کزاز، دیفتری، سیاه‌سرفه (Tdap)
تزریق یک دوز واکسن Tdap در طول هر بارداری، برای محافظت از نوزاد در برابر سیاه سرفه توصیه می‌شود. صرف نظر از اینکه آخرین واکسن Tdap یا کزاز-دیفتری (Td) خود را انجام داده‌اید یا خیر، باید برای ایجاد ایمنی در نوزاد آن را دریافت کنید. در حالت ایده‌آل، این واکسن باید بین هفته‌های 27 تا 36 بارداری تزریق شود.
کدام واکسن‌ها را نباید در زمان بارداری دریافت کرد؟
معمولا تزریق واکسن‌های زنده در دوران بارداری توصیه نمی‌شود. پزشک شما جز در موارد خاص، توصیه می‌کند از واکسن‌هایی که حاوی ویروس‌های زنده در دوران بارداری هستند اجتناب کنید، زیرا احتمال خطر آن‌ها برای نوزادان صفر نیست. دریافت برخی از این موارد به عنوان واکسن‌های بعد از زایمان ضروری است. نمونه‌هایی از واکسن‌هایی که در دوران بارداری باید از دریافت آن‌ها اجتناب کرد، عبارت‌اند از:
واکسن آبله‌مرغان (واریسلا)
واکسن سرخک، اوریون و سرخجه (MMR)
واکسن زونا
واکسن زنده آنفولانزا (اسپری بینی)
واکسن ویروس پاپیلومای انسانی (HPV)
برخی از واکسن‌های مسافرتی مانند تب زرد، حصبه، آنسفالیت ژاپنی و…
توجه: این واکسن‌های مسافرتی معمولا نباید در دوران بارداری تزریق شوند، مگر اینکه پزشک شما تشخیص دهد که فواید آن بیشتر از خطرات دریافت آن‌ها است.
همچنین اگر پس از دریافت هر یک از این واکسن‌ها متوجه بارداری خود شده‌اید، باید پزشک را در جریان قرار دهید. معمولا تزریق دوزهای تکمیلی در صورت نیاز، باید به بعد از بارداری موکول شوند.
اگر قصد بارداری دارید، قبل از اقدام در مورد واکسن‌های بعد از زایمان و به طور کلی هر واکسنی که ممکن است به آن نیاز داشته باشید با پزشک یا ارائه‌دهنده مراقبت‌های بهداشتی خود صحبت کنید.
در صورت امکان، بهتر است در مورد تمام واکسن‌های توصیه شده برای بزرگسالان و همچنین واکسن‌های بعد از زایمان، به‌روز باشید. این حساسیت در مورد واکسن سرخک، اوریون، سرخجه (MMR) و همچنین آبله‌مرغان (Varicella) بیشتر است. تزریق MMR قبل از بارداری، برای کاهش خطر ابتلا به سرخجه که می‌تواند به جنین منتقل شده و باعث سندرم سرخجه مادرزادی (CRS) شود، اهمیت دارد.
سندرم سرخجه مادرزادی می‌تواند باعث نقایص شدید مادرزادی و مشکلات رشد عصبی در نوزاد شود. با اینکه MMR به طور کلی یک واکسن ایمن و موثر است، اما در رابطه با ایمنی این واکسن و جنین، احتمال خطر را در نظر می‌گیرند. این خطر به دلیل نوع ساخت این‌گونه از واکسن‌ها است که حاوی نسخه ضعیف شده ویروس زنده عامل بیماری هستند. این عفونت‌ها می‌توانند باعث نقایص مادرزادی و سقط جنین شوند و به همین علت پزشکان تزریق این واکسن‌ها را در دوران بارداری توصیه نمی‌کنند. بنابراین اگر شخصی در کودکی MMR دریافت نکرده باشد، باید حدود یک ماه قبل از بارداری، این واکسن را دریافت کند.
یکی از مهم‌ترین بخش‌های برنامه واکسیناسیون در بارداری، تزریق دو واکسن مهم دیفتری، کزاز، سیاه سرفه (Tdap) و آنفولانزا حین بارداری است. بسته به اینکه دوران بارداری در فصل آنفولانزا باشد یا نه، می‌توان واکسن آنفولانزای غیرفعال را قبل یا در طول بارداری انجام داد.
با واکسینه کردن مادر، به طور غیرمستقیم می‌توان از کودک در برابر این عفونت‌ها محافظت کرد. از آنجایی که برای تزریق واکسن این بیماری‌ها به نوزادان باید تا چندین ماه پس از تولد صبر کنید، این روش راهی ایمن برای محافظت از آن‌ها در ماه‌های اول زندگی است.
توجه: اگر در مورد ایمنی این واکسن‌ها نگران هستید، اطلاع از نتایج تحقیقات انجام گرفته روی آن‌ها ممکن است به شما اطمینان دهد. در مطالعات ۵۰ ساله در مورد واکسن آنفولانزا در بارداری، هیچ خطری برای مادران یا نوزادان مشاهده نشده است.
در مورد نسخه جدیدتر واکسن Tdap هنوز تحقیقات گسترده‌ای صورت نگرفته، با این حال مطالعات انجام شده هیچ خطری را نشان نمی‌دهند. توجه به این نکته ضروری است که موارد ابتلا به سیاه سرفه که می‌تواند برای نوزادان کشنده باشد، طی سال‌های اخیر افزایش یافته، بنابراین مهم است که برای محافظت از کودک خود واکسن بزنید.
واکسن‌های بعد از زایمان
درست پس از تولد نوزاد، زمان آن فرا رسیده است که برای تزریق واکسن‌هایی که قبلا دریافت نکرده‌اید، اقدام کنید. این شامل تزریق Tdap ، MMR و آبله‌مرغان (واریسلا) می‌شود. تزریق این واکسن‌های بعد از زایمان حتی در دوران شیردهی هم ایمن است و از مادر و نوزاد تازه متولد شده‌اش محافظت می‌کند.
آیا واکسینه شدن در دوران شیردهی بی‌خطر است؟
بسیاری از پزشکان توصیه می‌کنند که ایمن‌سازی‌های خود را به روز نگه دارید، زیرا زنان باردار و زنانی که به تازگی نوزادی به دنیا آورده‌اند در معرض خطر بیشتری برای عوارض سلامتی هستند. بالا رفتن این احتمال به این دلیل است که سیستم ایمنی، قلب و سایر اندام‌های بدن مادر، برای سازگاری و حمایت از بارداری دچار تغییرات زیادی می‌شوند.
گفته می‌شود که تزریق واکسن‌های بعد از زایمان در زمانی که به کودک خود شیر می‌دهید نیز کاملا بی‌خطر است. اکثر ویروس‌های زنده موجود در واکسن‌ها به شیر انسان منتقل نمی‌شوند. بنابراین شما می‌توانید بدون هیچ مشکلی به نوزاد خود شیر دهید و واکسینه شوید. در واقع، شواهد متعددی وجود دارند که نشان می‌دهند نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند، به طور کلی نسبت به نوزادانی که با شیر خشک تغذیه می‌شوند، پاسخ بهتری به ایمن‌سازی دارند.
توجه: تزریق واکسن تب زرد که از انواع واکسن‌های مسافرتی است، در این دوران توصیه نمی‌شود. این در شرایطی است که پزشک فواید واکسن را بیشتر از مضرات آن نداند.
آیا واکسن می‌تواند به کودک در حال رشد من آسیب برساند؟
برخی از واکسن‌ها به ویژه واکسن‌های زنده را نباید به زنان باردار تزریق کرد، زیرا ممکن است برای جنین مضر باشند. از طرفی دیگر برخی از واکسن‌ها باید مدتی قبل از بارداری، برخی در هفته‌های آخر و بعضی را باید بعد از زایمان تزریق کنید تا کمترین احتمال خطر را به همراه داشته باشد.
به خاطر داشته باشید که توصیه‌های واکسن برای زنان باردار با بالاترین نگرانی‌های ایمنی برای مادران و نوزادان ایجاد شده است. برای اطمینان از بی‌خطر بودن تزریق واکسن‌ها برای شما، با پزشک خود مشورت کنید.
کووید-۱۹ و بارداری
احتمال ابتلای افراد باردار به کووید-19 در مقایسه با افراد غیرباردار بیشتر است، در نتیجه نمی‌توان آن را در گروه واکسن‌های بعد از زایمان قرار داد. اگر باردار هستید، می‌توانید واکسن COVID-19 را دریافت کنید. دریافت واکسن کووید-19 در دوران بارداری برای مادر و کودک بی‌خطر گزارش شده است. این واکسن می‌تواند از شما در برابر حالت شدید بیماری و عوارض احتمالی محافظت کند.
البته توجه داشته باشید که واکسن‌های مجاز و توصیه‌شده COVID-19 برای افراد باردار، آن دسته از واکسن‌هایی هستند که حاوی ویروس زنده نیستند. براساس اطلاعات محدود جمع‌آوری‌شده برای واکسن‌های کووید-19 که به افراد باردار داده می‌شود، هیچ‌گونه نگرانی در مورد ایمنی مادران و نوزادان آن‌ها شناسایی نشده است.
با این حال اگر در مورد تزریق این واکسن نگرانی یا سوالی دارید، باید حتما با پزشک خود مطرح کنید.
برخی از عوارض جانبی احتمالی مرتبط با واکسن COVID-19 عبارت‌اند از:
خستگی
سردرد
درد عضلانی
لرز
تب
حالت تهوع
همه واکسن‌ها دارای بالاترین استانداردهای ایمنی هستند. به این معنی که به دقت مورد مطالعه و بررسی قرار می‌گیرند و از نظر عوارض جانبی بر آن‌ها نظارت می‌شود. با این حال واکسن‌های بعد از زایمان و دیگر موارد آن‌ها نیز مانند هر داروی دیگری می‌توانند عوارض جانبی داشته باشند.
البته براساس آمارهای ارائه شده از دریافت‌کنندگان واکسن‌ها، اکثر افرادی که واکسینه می‌شوند هیچ عارضه جانبی ندارند یا فقط عوارض جانبی خفیفی را تجربه می‌کنند.
مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها، به طور مداوم ایمنی واکسن‌ها و واکسن‌های بعد از زایمان را کنترل می‌کند. بر همین اساس شایع‌ترین عوارض جانبی مشاهده شده برای واکسن‌ها شامل قرمزی، تورم و حساسیت در محل تزریق واکسن است. این عوارض معمولا خفیف بوده و پس از مدت کوتاهی خود به خود از بین می‌روند.
منبع:سیو طب
نظر شما