سیاست‌های کنترل جمعیتی: نگرانی ها و راهکارها

محمدسیاح: به گزارش خبرنگار سیاسی خبرگزاری سلامت؛ ایران زمانی برای موفقیت در کنترل جمعیتی زبان‌زد جهانیان بود و بهای آن امروز مواجه شدن با کاهش جمعیت است، 20 سال پیش میانگین سنی ایرانی‌ها 15 تا 20 سال بود و امروز میانسالی. از زمانیکه مسوولان کشور متوجه شدند که در اجرای سیاست‌های کنترل جمعیتی اشتباه کرده‌اند مشوق‌هایی برای فرزندآوری اعلام شد. بسته بهداشتی درمانی رایگان، هدیه تولد فرزند به مادر، مشوق‌های مالیاتی، امکان بازنشستگی برای مادران شاغل، وام قرض‌الحسنه به فرزند سوم تا پنجم، تامین خوابگاه برای دانشجویان متاهل، بیمه تامین اجتماعی زنان خانه‌دار و خیلی از مشوق‌های دیگر که یا به درستی اجرانشده‌اند یا پول اجرای آن را ندارند یا همه آنها هستند اما کافی نیستند.

تاکید مقام معظم رهبری درباره افزایش جمعیت

رهبر معظم انقلاب اسلامی‌13 مرداد سال گذشته در دیدار جمعی از زوج‌های جوان در بیاناتی فرمودند: «این حدیثی که من خواندم از قول پیغمبر اکرم که «تَناکَحوا تَناسَلوا تَکثُروا»، خدای متعال از مسلمان‌ها خواسته که زیاد بشوند، افزایش پیدا کنند. واقعاً هم این جور است که اگر چنانچه عدد ملّت مسلمان -حالا در یک کشور اسلامی‌مثل کشور ایران یا در فضای اسلامی‌مثل امّت اسلامی- زیاد باشد، این زمینه و امکان برای رشد و تعالی در آنها وجود دارد؛ یعنی وقتی که عدّه زیاد است، افراد صالح در آن قهراً زیادترند، توانایی‌ها قهراً بیشتر است، نیروی انسانی قهراً راقی‌تر است؛ این چون طبیعی است اگر چنانچه جمعیّت زیاد باشد. جمعیّت کم، مقهور واقع میشود. امروز در دنیا آن کشورهایی که جمعیّت‌های زیادی دارند، به برکت آن به خیلی امکانات دست یافته‌اند؛ چین یک نمونه‌ است، هند یک نمونه‌ است؛ با اینکه مشکلاتی هم دارند امّا در عین حال خود این جمعیّت زیاد به عنوان یک ارزش اجتماعی، ارزش سیاسی، یک ارزش بین‌المللی برای آنها توانسته موفّقیّتهایی را به وجود بیاورد. بنا بر این نسل باید افزایش پیدا کند؛ اینکه من تکرار میکنم، تأکید میکنم، به خاطر این است و البتّه امروز در کشور ما مردم گوش می‌کنند، حرفی ندارند؛ آن کسانی که این حرف به آنها میرسد، حرفی ندارند و گوش می‌کنند منتها مسئولانی که بایستی عملاً دنبال کنند و زمینه‌ها را فراهم کنند، آن کار لازم را انجام نمیدهند. البتّه مسئولان [رده] بالا می‌گویند قبول داریم امّا مسئولان میانی درست عمل نمی‌کنند؛ به هر حال افزایش فرزند باید به صورت یک فرهنگ دربیاید. شما ببینید، در بعضی از کشورهای غربی ــ مثلاً در آمریکا ــ خانواده‌ای پانزده تا بچّه دارند، بیست تا بچّه دارند و از این قبیل، تشویق [هم] می‌شوند و هیچ کس مذمّت‌شان نمی‌کند. امّا نوبت به کشور ما که میرسد، این طرف قضیّه تشویق می‌شود، [یعنی] کم‌فرزندی و مانند اینها. بنابراین این هم یک نکته است که ان‌شاءاللّه باید مورد توجّه باشد.» تاکیدات رهبری درباره افزایش جمعیت طی سال‌های اخیر نشان می‌دهد که کشور در وضعیت جمعیتی نامطلوبی قرار دارد و باید فورا برای آن کاری کرد.

تغییر سبک زندگی

هرچند سیاست‌های کنترل جمعیتی در ایران از سال‌های دهه سی و چهل پی‌گرفته می‌شده مهمترین رخداد این عرصه در سال ۱۳۷۲ بود که با حذف همه سیاست‌های تشویقی سه اولاد به بالا، سریع‌ترین کاهش ثبت شده در نرخ رشد جمعیت یک کشور شد و نرخ رشد جمعیت ایران را در مدت کوتاهی از ۳٫‌۲٪ به ۱٫‌۲٪ در سال رساند. قانون حذف سیاست‌های تشویقی فرزند سوم به بعد، در سال ۱۳۷۲ رسما به تأیید شورای نگهبان رسید، اما در این باره باید گفت، با این که اعمال این سیاست‌ها در سال‌های دهه هفتاد به خوبی اعمال شد و نتایج مشهود و چشمگیری داشت. افزایش خانواده‌های تک نفره یا خانوارهای مستقل یعنی افرادی که ازدواج نکرده‌ و شیوه زندگی مجردی را برگزیده‌اند، از دیگر نکاتی است که در آمار جمعیتی به چشم می‌خورد. شورای عالی انقلاب فرهنگی در پژوهشی با عنوان «بررسی چگونگی تاثیر سبک زندگی بر وضعیت جمعیتی کشور» موضوعاتی از قبیل تغییر نگرش افکار نسبت به فرزندآوری، اقدامات ملی برای افزایش جمعیت، چالش‌های فرهنگی و اجتماعی افزایش جمعیت، مهم‌ترین عوامل افزایش جمعیت،  تاثیر ازدواج و طلاق در افزایش جمعیت و پیشنهادهای اجرایی برای افزایش جمعیت کشور را مورد بررسی قرار داد. به گزارش مرکز خبر شورای عالی انقلاب فرهنگی، در این پژوهش در تعریف کلید واژه تعریف سبک زندگی آمده است: «سبک زندگی مجموعه‌ای از طرز تلقی‌ها و ارزش‌ها، شیوه‌های رفتاری و سلیقه‌هایی است که نشانگر شرایط زندگی انسان بوده و دارای عناصر گوناگونی از جمله تغذیه، خودآرایی، مسکن، حمل و نقل، اوقات فراغت، افکار سیاسی، مطالعه، دارایی، تحصیلات و نوع استفاده‌ها از رسانه است و  این تقسیم‌بندی‌ها هستند که سبک زندگی را می‌سازند.» با تغییر روند زندگی مردم در شهرها و روستاها و تغییر الگوهای سبک زندگی در سال‌های اخیر شاهد تغییرات جمعیتی هستیم که بحران جمعیت را برای کشورمان به وجود آورده است و هرچه جامعه به سمت تغییر الگوهای سبک زندگی می‌رود، جمعیت خود را کاهش می‌دهد و هر چه جمعیت کاهش پیدا کند، الگوهای سبک زندگی مجال تحول می‌یابد و این یک تأثیر متقابل است. به عبارتی در دهه 60 میزان باروری در ایران 6.4 بوده یعنی میانگین 6 فرزند در هر خانواده که قرار بود در سال 1390 به 4 فرزند برسد، ولی در سال 1371 به عدد 4 و در سال 1390 به 1.7 رسید. یعنی کمتر از دو فرزند برای هر خانواده و این یعنی خطری بسیار جدی برای جامعه ایران. در حالی که برای هر خانواده، برای امتداد نسل باید حداقل دو فرزند وجود داشته باشد و این رقم در شهرهای بزرگ کمتر از این اندازه و در تهران حدود 0.8 است. برخی نیز سبک زندگی را به انواع فردی، خانوادگی، اجتماعی، حکومتی و بین‌المللی تقسیم می‌کنند. عده‌ای هم معتقدند با طبقه‌بندی مردم جامعه، می‌توان سبک زندگی آنان را مشخص کرد.

باید امید را به جامعه بازگرداند

فرید حاتمی، جامعه شناس در این باره به خبرگزاری سلامت گفت: بخشی از علل كاهش رشد جمعیت مربوط به روند زندگی در كل دنیا است كه سطح توقع زندگی و فرزندان از امكانات مورد نیاز آنان را روز به روز افزایش داده است. وی ادامه داد: بخشی از آن مربوط به گرانی وضع موجود است كه به دلیل تورم بالا تشدید شده است. نداشتن امنیت و اشتغال پایدار بویژه برای كسانی كه جویای كار هستند، شرایط را كمی ‌‌بیشتر پیچیده می‌كند و باید در بحث اشتغال فرصت‌ها را برابر ببینیم. حاتمی‌ادامه داد: همه این مسائل دست به دست هم می‌دهند تا امید را از جامعه بگیرند. داشتن جمعیت بیشتر خوب است ولی مسوولان در ابتدا باید به دنبال راهی باشند تا با دادن امکانات به همین جمعیت فعال تولید ثروت، امنیت و استقلال كنند. این کار می‌تواند امید را به جامعه بازگرداند و زمانیکه امید به زندگی و آینده به جامعه برگشت می‌توان انتظار داشت که مردم به سمت فرزندآوری بروند.

کم کاری دستگاه‌ها

رحمانی فضلی وزیر کشور در حاشیه یکصد و سی و یکمین نشست شورای اجتماعی کشور که یکشنبه ۱۸ خردادماه برگزار شد، گفته بود: مقام معظم رهبری اخیرا برای چندمین بار، طرح نگرانی نسبت به روند باروری جمعیت، ساختار سنی، ترکیب و رشد جمعیت داشتند. وزیر کشور با بیان اینکه موضوع جمعیت چندسال قبل هم مورد بحث قرار گرفت و دستگاه‌هایی متولی پیگیری این مسائل بودند، افزود: مجمع تشخیص مصلحت نظام گزارش ارزیابی از اقدامات دستگاه‌های متولی را ارائه کرد که متاسفانه ارزیابی‌ها نشان داد تلاش و کوشش این دستگاه‌ها متناسب با برنامه مدنظر نبود. وی درباره نتایج آن نشست اعلام کرده بود که قرار است کارگروهی در این باره تشکیل شود و برنامه جامع تقسیم کار ملی در این موضوع را با تعیین دستگاه‌های متولی، همکار و معین تدوین کند. همچنین همه سیاست‌های چهارده گانه ابلاغی مقام معظم رهبری، روش‌های تشویقی و سیاست‌های اعمالی و اجرایی در این برنامه مشخص شود تا با تعیین زمانبندی مورد پیگیری قرار بگیرد. رحمانی فضلی اولویت‌های مطرح شده در آن نشست را، تقویت و تشویق به فرزندآوری، تشویق و تسهیل ازدواج، جلوگیری از طلاق، درمان ناباروری و همچنین آموزش و اطلاع رسانی و فرهنگ سازی در این راستا اعلام کرد و درباره نقش آموزش و فرهنگ سازی در جهت افزایش رشد جمعیت کشور گفت: این موضوع باید در بستر پذیرش عمومی‌مردم شکل بگیرد تا با همراه شدن مردم با سیاست گذاران به  نتایج مطلوب دست یابیم.

مشکلات اقتصادی

برخی کارشناسان معتقدند سیاست‌های کنترل جمعیتی هیچ وقت كارایی لازم را نداشته و صرفا به یک شعار تبدیل شده بود. از طرفی در صورت كارایی هم مردم به دلیل مسائل مهمتر نسبت به تنظیم خانواده اقدام می‌كنند. اقتصاد نقش اول را در تصمیم‌گیری هر شخص برای تشكیل خانواده و تعداد فرزندان دارد. البته در گزارش‌های آینده به ابعاد دیگری در این موضوع خواهیم پرداخت.